"Een ronduit teleurstellende conclusie, die bovendien het falend leiderschap op het ministerie pijnlijk blootlegt", zegt FNV-bestuurder Magda Korolczuk over de uitkomsten van het onderzoek dat de vakbond heeft uitgevoerd naar de sociale veiligheid onder medewerkers van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (I&W). Naast het kerndepartement vallen hier ook Rijkswaterstaat en de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) onder.

Onveilig werkklimaat eist psychische tol

Veel ambtenaren worden geconfronteerd met pesten, intimidatie, discriminatie en andere vormen van ongewenst gedrag, wat leidt tot negatieve gevolgen zoals stress, verminderd functioneren en langdurig ziekteverzuim door burn-out. Sommigen melden zelfs langdurige psychische schade en zelfmoordgedachten.

Grensoverschrijdend gedrag

In oktober 2024 publiceerden 2 anonieme medewerkers van Rijkswaterstaat een zwartboek over grensoverschrijdend gedrag, met geanonimiseerde waargebeurde verhalen van (ex-)medewerkers. Ook stuurden rijksambtenaren een brandbrief naar staatssecretaris Chris Jansen, naar aanleiding van zijn opmerking dat hij de uitspraken van Geert Wilders uit 2014 over 'minder Marokkanen in ons land' steunt. Voor de FNV was dit aanleiding om een enquête te houden via nieuwsbrieven, vragenlijsten en flyers met QR-codes. Op 6 januari 2025 werd het onderzoek afgerond.

Vriendjespolitiek de norm

"Uit alle gesprekken die ik zelf met leidinggevenden, medewerkers en or-leden heb gevoerd," zegt Korolczuk, "komt een schokkend beeld naar voren van een organisatie waarin macht, ongelijkheid, discriminatie, pesten, intimidatie en vriendjespolitiek de norm lijken te zijn. Leidinggevenden trekken macht naar zich toe, negeren wetten en regels en lijken onaantastbaar."

"We zien een angstcultuur waarin werknemers tegen elkaar worden uitgespeeld en gekleineerd," zegt Korolczuk, "waardoor ze uiteindelijk denken: 'Had ik maar nooit bij I&W gesolliciteerd.'"

Een derde maakt grensoverschrijdend gedrag mee

Aan de enquête hebben 1100 ambtenaren van het ministerie deelgenomen. Een derde van hen zegt in 2024 één of meerdere vormen van grensoverschrijdend gedrag te hebben meegemaakt. Zowel hogere als directe leidinggevenden en directieleden, die juist een veilig werkklimaat zouden moeten bieden, blijken in 54% van de gevallen zelf grensoverschrijdend gedrag te vertonen.

Bijna 40% van de respondenten zegt dat het management niet optreedt tegen ongewenst gedrag. Eén op de 5 ambtenaren overweegt vanwege de omgangsvormen van baan te veranderen. Vrouwen, aldus het onderzoeksrapport, ervaren vaker pesten, zoals buitensluiting, het uitgemaakt worden voor 'dom' of uitgelachen worden. Seksuele intimidatie komt voor bij 43% van de leidinggevenden. Mannen ervaren van hun leidinggevenden fysieke agressie, schreeuwen, manipulatie en misbruik van macht.

Racisme en discriminatie

Opvallend is dat de groep mensen die in 2024 5 keer of meer te maken heeft gehad met grensoverschrijdend gedrag vaker en ernstigere gevolgen ervaart. 15% geeft aan zich hierdoor ziek te hebben gemeld, en 3% denkt aan zelfmoord.

Ambtenaren van allochtone komaf ervaren racisme en discriminatie door opmerkingen over hun uiterlijk, manier van praten, het eten uit hun land van herkomst en door het blokkeren van promotiekansen.

Weinig maatregelen

Hoewel de meeste medewerkers grensoverschrijdend gedrag wel melden, is bij slechts 7% van deze meldingen daadwerkelijk maatregelen genomen. 10% van de respondenten, oftewel iets meer dan 100 ambtenaren, is na een melding het zwijgen opgelegd. Van alle deelnemers aan het FNV-onderzoek overweegt bijna een kwart van de medewerkers van werkgever te veranderen vanwege de omgangsvormen.

Verder hekelen ambtenaren het optreden van de bewindspersonen op het departement: minister Barry Madlener (PVV) en staatssecretaris Chris Jansen (PVV). Dit wordt 'soms echt niet oké' genoemd. In interne besprekingen komen 'met regelmaat' racistische en discriminerende bijzinnen voor, vooral over Marokkanen, buitenlanders in het algemeen, maar ook over vrouwen.

Gesprek met het personeel

"Werknemers verwachten erkenning," aldus FNV-bestuurder Korolczuk. "Een duidelijke benoeming van het probleem. Eerdere maatregelen tegen ongewenst gedrag hebben kennelijk niet gewerkt. Het is hoog tijd dat er met het personeel gesproken wordt, in plaats van over hen. Mensen vragen om rechtvaardigheid. Maar boven alles willen ze weer met plezier hun werk doen en ondersteund worden door hun organisatie."

Aanbevelingen FNV

De FNV roept het ministerie op om onmiddellijk maatregelen te nemen om de sociale veiligheid op de werkvloer te verbeteren. De bond doet ook zelf een aantal aanbevelingen:

• Op het ministerie moet een stuurgroep Sociale Veiligheid komen die het probleem centraal aanpakt.
• Leidinggevenden moeten verplicht een cursus sociale veiligheid volgen.
• Er moet hard opgetreden worden tegen grensoverschrijdend gedrag, ook als dit door leidinggevenden wordt veroorzaakt.
• Tegen leidinggevenden die zich misdragen, moeten functioneringstrajecten worden gestart.
• HR-medewerkers, preventiemedewerkers en vertrouwenspersonen moeten een cursus zelfmoordpreventie volgen.
• Medewerkers die dat willen, moeten een 'omstanderstraining' kunnen volgen, waarin ze leren wat ongewenst gedrag inhoudt en hoe ze kunnen ingrijpen bij het zien van dergelijk gedrag op de werkvloer.
• Verder pleit de FNV voor een verbod op het opnemen van een zwijgbeding in vaststellingsovereenkomsten.

Infrastructuur en Waterstaat is het derde ministerie waar de FNV sociale veiligheid heeft onderzocht. Ook op de departementen VWS en Justitie en Veiligheid schoot het ernstig tekort.