De Gelderse commissaris van de Koning, John Berends (CDA), besloot op 19 juni tijdens een vergadering van Provinciale Staten de eer aan zichzelf te houden en terug te treden na een integriteitsonderzoek van KPMG. Daarin stond dat Berends als machtspoliticus ‘geen tegenspraak duldde’ en ‘ongepast en intimiderend gedrag’ had vertoond. De ondernemingsraad van de provincie Gelderland hoopt dat na zijn vertrek de werksfeer binnen het provinciehuis snel verbetert.

Uitval door hoge werkdruk

In het KPMG-rapport stellen geïnterviewden verder dat ‘de hoge werkdruk’ die zij onder Berends hebben ondervonden ‘tot uitval heeft geleid’. Ook zou hij in discussie met een ambtenaar hebben gezegd: ‘Als jij het mij moeilijk gaat maken, ga ik het jou ook moeilijk maken en gaat het erg vervelend voor je worden.’

Het onderzoek naar het gedrag van Berends was een opdracht van Provinciale Staten na publicaties in dagblad De Gelderlander in september 2023 over de werksfeer en de angstcultuur op het provinciehuis. De krant was benaderd door klokkenluiders bij de provincie. Zij gaven onafhankelijk van elkaar aan zich ronduit onveilig te voelen, vooral als ze in contact met Berends en zijn directe getrouwen kwamen. Berends zet de berichten in de krant weg als ‘een storm van anonieme berichten die in de media zijn geslingerd waar u zich niet door moeten laten gijzelen’.

'Geen empathie en zelfreflectie'

In juni 2024, in de week dat het KPMG-onderzoek wordt gepresenteerd, denkt Berends - die in afwachting negen maanden thuis heeft gezeten - weer normaal aan het werk te kunnen gaan. Geen excuses, geen hand in eigen boezem. Hij zegt zich ‘niet te herkennen’ in de beschuldigingen in het KPMG-onderzoek. Het rapport ‘rehabiliteert’ hem zelfs, vindt hij.

Berends’ niets-aan- de-hand- reactie lijkt van een andere planeet te komen en veroorzaakt een storm aan kritiek bij vrijwel alle partijen in de Staten. "Berends mist empathie en de noodzakelijke zelfreflectie. Alles ligt aan de ander", aldus Partij voor de Dieren-fractievoorzitter Lester van der Pluijm. "Voortzetting van zijn ambt is niet mogelijk en zou anders leiden tot verdere verstoorde arbeidsverhoudingen."

Verbazing bij or

Ook bij de or wekt de verklaring van Berends verbazing. Or-voorzitter Jos Israel is stellig na de woorden van Berends. "We hoorden een dader die zichzelf presenteerde als slachtoffer. Wij staan voor sociale veiligheid in de organisatie en die zal er niet op vooruitgaan als Berends terugkeert. Maar het is aan Provinciale Staten om daar besluiten over te nemen."

Strategisch balanceren

Beslissingen over het aan- of terugtreden van politieke ambtsdragers vallen onder het zogeheten politiek primaat, en niet onder de bevoegdheid van een or. Maar met alleen nog de steun van de fractie van BoerenBurgerBeweging (BBB) en SGP kan Berends niet anders dan terugtreden. En zo krijgt ook de medezeggenschap waar het op hoopte, maar niet eerder formeel hardop mocht uitspreken.

"De or heeft in zijn opinievorming en acties rondom de problematiek van sociale onveiligheid lange tijd zorgvuldig en strategisch moeten balanceren tussen het politiek primaat en de wettelijke bevoegdheden van de medezeggenschap", aldus Israel. "Vanwege verschillende zaken die door elkaar speelden, lag het allemaal heel gevoelig."

Signalen over sociale onveiligheid

Signalen over sociale onveiligheid onder medewerkers op het provinciekantoor bereiken de medezeggenschap voor het eerst in het voorjaar van 2023. "Mensen zoeken soms huilend contact met de ondernemingsraad", zou De Gelderlander later melden. Klachten gingen niet over slaan of seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar vooral over vernederende manier van elkaar aanspreken.

De klachten gingen ook over beroerde intermenselijke relaties en het gebrek aan transparantie in procedures, legt de or-voorzitter uit.

Koffiemoment blijkt exitgesprek

"Voorbeeld: een medewerker die dacht met een kop koffie met een hoger leidinggevende een bijpraatmomentje te hebben, hoorde een week later dat het een exitgesprek was geweest. Moest verplicht op zoek naar ander werk. De onveiligheid was zo groot dat zelfs in vertrouwelijkheid met de or praten voor mensen een grote stap was. Mensen zijn in deze organisatie echt tussen de deur gekomen en fors beschadigd."

Verontrustend MTO

Ongeveer tezelfdertijd - nog steeds voorjaar 2023 - brengt een onderzoek naar medewerkerstevredenheid op het provinciehuis eveneens een verontrustende tendens van sociale onveiligheid aan het licht. Op basis hiervan adviseert de or om een ‘verdiepende RI&E’ uit te voeren. Jos Israel: "Dit werd door de toenmalig directeur overgenomen. De or heeft toen gelijktijdig een onafhankelijk extern onderzoek geëist naar sociale onveiligheid, zodat we ook een patroon van een zieke werkcultuur zichtbaar kregen."

Er kwam de mogelijkheid tot Individuele gesprekken voor alle medewerkers, ook voor hen die de organisatie al verlaten hadden. Beide lijnen hebben vervolgens volwaardig een plek gekregen in één onderzoek, dat deels bestond uit enquêtes onder het personeel. "Er hebben zich uiteindelijk 70 tot 80 medewerkers en oud-collega’s gemeld voor vertrouwelijke gesprekken met externe onderzoekers van de ArboUnie. Gesprekken die dramatische, zeer vervelende getuigenissen over giftige arbeidsverhoudingen hebben opgeleverd."

Adviesaanvraag over meer macht Commissaris

Voorjaar 2023, krijgt de or ook een verzoek om advies uit te brengen over een reorganisatie die uitgedokterd is in het kabinet van commissaris Berends over een reorganisatie. Het gaat om een plan waarin Berends de aansturing van zijn kabinet, zijn naaste medewerkers, zelf gaat regelen.

Israel: "Personele zaken vallen onder nadrukkelijk eindverantwoordelijkheid van de algemeen directeur van de Provincie. Voortaan zou deze bevoegdheid echter onder die van commissaris moeten vallen. Een duidelijk gevalletje van machtsuitbreiding. Maar zo is het niet in bestuurlijk Nederland geregeld."

Waterscheiding politiek primaat

Voor de or was het volgens Israel onacceptabel dat de ambtelijke organisatie opeens onder het politiek primaat geplaatst zou worden. Voor een or is de directeur personeelszaken en de gedeputeerde personeelszaken het directe aanspreek- en overlegpunt, niet de commissaris van de koning. "Die waterscheiding hebben we als or altijd in stand willen houden. Daar lag extra lading en zorg op omdat we toen ook al wisten van ernstige sociale misstanden in het kabinet van commissaris Berends."

Krokodillentranen van bestuurders

Als in september 2023 De Gelderlander publiceert over de sociale onveiligheid, schrikken ook de provinciale bestuurders ineens wakker. En huilen krokodillentranen, zo lijkt het. De or komt met een uitgebreide verklaring. Voor provinciale bestuurders, stelt de or, moet het geen verrassing zijn dat de krant naar buiten kwam met onthullingen over grensoverschrijdend gedrag op de afdeling van commissaris Berends en diens plan meer macht naar zichzelf toe te trekken. Het is ook in die periode dat de directeur personeelszaken besluit op te stappen. Zij vindt dat ze het personeel ‘onvoldoende bescherming’ kan bieden.

Geen incident, speelt al jaren

"Sociale onveiligheid in onze organisatie is geen incident, maar speelt al jaren", schrijft de or in zijn verklaring. "Het verbaast ons dat zowel voor de algemeen directeur als Provinciale Staten alles wat nu naar buiten komt via de media een schok of verrassing zou zijn." (…) "Meermalen werd ook gesuggereerd dat anonieme melders uit de anonimiteit moeten treden. Pas dan zouden zij serieus worden genomen."

Zelfs werd in Provinciale Staten gesuggereerd dat de 2 interne vertrouwenspersonen van de provincie niet integer zouden zijn. "Iedere suggestie daartoe vindt de or verwerpelijk. Op anonieme melders mag geen enkele druk worden uitgeoefend. Als bekend mag ook worden verondersteld dat anonieme meldingen de top van de ijsberg zijn."

Aanbevelingen van de or

Het debat in de Gelderse Staten over de onthullingen in dagblad ‘De Gelderlander’ mondt uit uit in het (tijdig) terugtreden van John Berends gedurende het KPMG-onderzoek. In januari 2024 geeft de or ook zijn akkoord op een Plan van Aanpak met vijf aanbevelingen om via de lijn van de RI&E en de Arbowet de sociale veiligheid te verbeteren.

Aanbevelingen hebben onder meer betrekking op het extra weerbaar maken van medewerkers, leiderschapstraining, betere meldprocedures. Op de vraag of er ook koppen zullen rollen onder ambtenaren die zich aan sociaal onveilig gedrag schuldig hebben gemaakt, houdt de or-voorzitter zich op de vlakte.

"We moeten in dit spanningsveld zorgvuldig zijn. Ook zij die ongewenste dingen hebben gedaan en tot de rotte appels behoren, hebben recht op hoor en wederhoor. Want anders maak je het opnieuw sociaal onveilig. Daarbij moet het wel klip en klaar zijn, dat deze uitwassen moeten verdwijnen. En dat we primair zorg moeten hebben voor de slachtoffers."

Or als reddende boei

"De or heeft laten zien een ‘laatste reddingsboei’ te zijn", vat Jos Israel samen. "We hebben geregeld dat medewerkers individueel hun verhaal konden doen. De resultaten zijn onverkort aan ons gerapporteerd. Daarbij is strikte vertrouwelijkheid gerespecteerd. We hebben de waterscheiding met het politiek primaat bewaakt en daarnaast een reorganisatie over machtsuitbreiding van de commissaris voorkomen."

"Los daarvan hebben we afgelopen voorjaar nog or-verkiezingen gehouden, wat zeven nieuwe or-leden opleverde. We dringen er nu op aan dat het plan van aanpak uit de RI&E versneld wordt uitgevoerd. Na een half jaar zijn we wat ongeduldig aan het worden."